เพื่อให้เข้าใจสถานการณ์โลกในปัจจุบันและแนวโน้มที่จะเกิดขึ้นในอนาคต
การวิเคราะห์ในบทความนี้จะช่วยเปิดเผยกลไกเชิงลึกที่อยู่เบื้องหลังวิกฤติโลกที่สำคัญ
ส่วนที่หนึ่ง: ภูมิหลังทางภูมิรัฐศาสตร์และทฤษฎีของแมคคินเดอร์(Mackinder)
ในช่วงต้นศตวรรษที่ 20 นักภูมิศาสตร์ผู้ทรงอิทธิพลชาวอังกฤษ เซอร์ ฮาลฟอร์ด แมคคินเดอร์ (Halford Mackinder) ได้เสนอหนึ่งในทฤษฎีที่มีอิทธิพลมากที่สุดในแวดวงภูมิรัฐศาสตร์ ซึ่งยังคงกำหนดทิศทางความคิดเชิงยุทธศาสตร์ของมหาอำนาจโลกมาจนถึงปัจจุบัน เขาสังเกตเห็นพลวัตของการปะทะกันระหว่างมหาอำนาจต่าง ๆ และสรุปว่า
“การครอบครองเส้นทางบกและทะเลของโลก คือกุญแจสู่การครองความเป็นเจ้าในเวทีโลก”
แมคคินเดอร์ได้บัญญัติศัพท์ “เกาะโลก” (World-Island) เพื่ออธิบายพื้นที่ที่ประกอบด้วยสามทวีปหลัก ได้แก่ ยุโรป เอเชีย และแอฟริกา เขาเชื่อว่ามหาอำนาจใดที่สามารถควบคุมและเชื่อมโยงทั้งสามทวีปนี้ให้เป็นเครือข่ายเดียวกันภายใต้อิทธิพลของตนได้ ย่อมสามารถกำหนดทิศทางของการเมืองโลกและสถาปนาการครอบงำอย่างมั่นคง
แม้ทฤษฎีนี้ในตอนแรกดูเหมือนเป็นเพียงการวิเคราะห์เชิงวิชาการ แต่ในความเป็นจริงแล้ว มันได้กลายเป็นกรอบปฏิบัติการเชิงยุทธศาสตร์ของมหาอำนาจโลกในช่วงสองศตวรรษที่ผ่านมา
ยุทธศาสตร์ของอังกฤษ: การครอบงำทางทะเลและการสร้างความไร้เสถียรภาพบนแผ่นดินใหญ่
ในฐานะมหาอำนาจชั้นนำของยุคสมัยใหม่ อังกฤษยึดถือหลักการนี้อย่างเคร่งครัด ลักษณะภูมิศาสตร์ที่เป็น “เกาะ” ของตนเป็นทั้งข้อได้เปรียบและข้อจำกัดในเวลาเดียวกัน อังกฤษสร้างกองทัพเรือที่ทรงพลังยิ่ง เพื่อใช้เป็นเครื่องมือหลักในการครองความเป็นเจ้าในระดับโลก ส่งผลให้ยุทธศาสตร์ของจักรวรรดิอังกฤษยึดโยงกับ “ทะเล” เป็นศูนย์กลางอย่างแท้จริง (sea-based hegemony)
อย่างไรก็ตาม ความเป็นเกาะยังสร้างข้อจำกัดสำคัญ คือ อังกฤษไม่สามารถควบคุมเส้นทางการค้าและพลังงานบนแผ่นดินใหญ่ได้โดยตรง เพื่อแก้ปัญหานี้ อังกฤษจึงใช้วิธีสร้างความไร้เสถียรภาพและความไม่แน่นอนบนเส้นทางบกหลัก ๆ โดยเฉพาะอย่างยิ่ง เส้นทางสายไหม (Silk Road) เพื่อป้องกันไม่ให้มหาอำนาจภาคพื้นทวีปใด ๆ สามารถผนวกและควบคุมเส้นทางยุทธศาสตร์เหล่านี้ได้
ด้วยเหตุนี้เอง อังกฤษจึงหันไป ยึดครองอินเดีย ไม่ใช่เพียงเพื่อใช้ประโยชน์ทางเศรษฐกิจจากประชากรจำนวนมหาศาลเท่านั้น แต่เพื่อ ปิดกั้นเส้นเลือดใหญ่ ที่เชื่อมตะวันออกและตะวันตก และสร้างกำแพงคั่นขวางไม่ให้มหาอำนาจบนแผ่นดินใหญ่มีโอกาสเข้าครอบงำภูมิภาคเอเชียกลาง
ในมุมมองนี้ แม้กระทั่ง สงครามโลกครั้งที่หนึ่งและครั้งที่สอง ก็สามารถถูกมองว่าเป็น “ผลสืบเนื่องโดยธรรมชาติ” ของยุทธศาสตร์ดังกล่าว ทั้งหมดคือความพยายามในการป้องกันไม่ให้เกิดมหาอำนาจภาคพื้นทวีปที่สามารถคุกคามการครองความเป็นเจ้าในทะเลของอังกฤษ
⸻
ยุทธวิธีแห่งความยุ่งเหยิง: การสร้างวิกฤติเป็นเครื่องมือในการครอบงำ
ตลอดหลายศตวรรษที่ผ่านมา มหาอำนาจตะวันตกใช้ยุทธศาสตร์ที่ไม่จำเป็นต้องเข้ายึดครองโดยตรง แต่ใช้วิธีสร้างความวุ่นวายและความไม่มั่นคงในพื้นที่ยุทธศาสตร์สำคัญต่าง ๆ เพื่อให้มหาอำนาจคู่แข่งไม่สามารถบูรณาการเส้นทางการค้าและพลังงานได้อย่างมีเสถียรภาพ
แมคคินเดอร์เคยทำนายไว้ว่า
“มหาอำนาจที่ตั้งอยู่บนฐานทะเล หากต้องการรักษาความเป็นใหญ่ จะต้องทำให้เส้นทางภาคพื้นทวีปไร้ประสิทธิภาพ และควบคุมการไหลเวียนของการค้าโลกผ่านการสร้างวิกฤติและการแทรกแซงเชิงลึก”
เราสามารถเห็นคำทำนายนี้สะท้อนอยู่ในเหตุการณ์สำคัญมากมายในศตวรรษที่ผ่านมา เช่น:
-การสร้าง ความขัดแย้งระหว่างอินเดียและปากีสถาน
-การวางรากฐานของ ปัญหาปาเลสไตน์
-การสถาปนา รัฐอิสราเอล
-ไปจนถึงการออกแบบ “พื้นที่แห่งวิกฤติ” ในตะวันออกกลาง ซึ่งผลกระทบยังคงต่อเนื่องจนถึงทุกวันนี้
การแบ่งขั้วเชิงยุทธศาสตร์: ครอบงำทางทะเลหรือครอบครองแผ่นดิน
หากสรุปตามกรอบวิเคราะห์ของแมคคินเดอร์ มหาอำนาจโลกมีสองเส้นทางหลักในการครอบงำและสถาปนาการยึดครอง:
1.ควบคุมทางทะเล ยุทธศาสตร์ที่อังกฤษเลือกใช้ และต่อมา สหรัฐอเมริกา นำไปสืบทอดและพัฒนา
2.ควบคุมภาคพื้นแผ่นดิน แนวทางที่มหาอำนาจภาคพื้นทวีป เช่น สหภาพโซเวียต ในอดีต และ จีน ในปัจจุบัน มุ่งหมายบรรลุ
ความแตกต่างเชิงโครงสร้างนี้ช่วยให้เราเข้าใจได้ว่า เหตุใดการแข่งขันระหว่างมหาอำนาจโลกจึงทวีความซับซ้อนขึ้นเรื่อย ๆ และทำไมโครงการยุทธศาสตร์สมัยใหม่ ไม่ว่าจะเป็นการออกแบบคอร์ริดอร์พลังงาน(Energy Corridor Design การวางแผน ออกแบบ และสร้างเส้นทางขนส่งพลังงานระหว่างประเทศหรือภูมิภาค โดยเฉพาะ น้ำมัน ก๊าซธรรมชาติ และไฟฟ้า เพื่อเชื่อมโยง แหล่งผลิต เส้นทางขนส่ง ตลาดผู้บริโภค) คมนาคม หรือการสร้างพันธมิตรภูมิรัฐศาสตร์ จึงกลายเป็นสนามแข่งขันระดับโลกในศตวรรษที่ 21
ด้วยเหตุนี้ ทฤษฎีของแมคคินเดอร์ไม่ใช่เพียงกรอบทฤษฎีในตำรา แต่คือ “กุญแจแห่งการวิเคราะห์พลวัตของอำนาจโลก” การทำความเข้าใจตรรกะเชิงยุทธศาสตร์ที่ซ่อนอยู่เบื้องหลังทฤษฎีนี้ ทำให้เราสามารถอธิบายเหตุผลของหลายปรากฏการณ์ร่วมสมัยได้ ตั้งแต่การสร้างวิกฤติในภูมิภาค ไปจนถึงการออกแบบโครงการคอร์ริดอร์ภูมิรัฐศาสตร์ (การแข่งขันเพื่อครอบครองทางภูมิรัฐศาสตร์ สะท้อนถึงการต่อสู้เพื่อความเป็นเจ้าโลก) ซึ่งทั้งหมดนี้ล้วนสะท้อนออกมาให้เราเห็นได้อย่างชัดเจน
(เรียบเรียงโดยสมาคมนักเรียนไทยในอีหร่าน)